|
Azərbaycan Respublikası Qafqazın cənubi-şərqində və cənubunda kiçik bir hissəni tutur. Onun ərazisinə Böyük Qafqazın cənubi-şərq hissəsi, Kiçik Qafqaz, Talış və onların arasında yerləşmiş geniş Kür-Araz ovalıqları daxildir. Respublika coğrafi baxımdan Avroasiyanın çıxışı olmayan hissəsində, Aral-Xəzər çökəkliyi ilə sıx əlaqələnən və Avropanı Asiya qitəsindən şərti olaraq ayıran sərhəddin yaxınlığında yerləşir. Respublikanın quru hissəsi ilə yanaşı onun tərkibinə daxil olan və Xəzərin qərb sahilyanı ərazisində yerləşən Böyük Zirə, Çilov, Xara Zirə, Səngi-Muğan, Gil və s. adaları göstərmək olar. Azərbaycan şimaldan Rusiya Federasiyası ilə (340 km), şimali-qərbdən Gürcüstan ilə (340 km), cənubi-qərbdən Türkiyə ilə (11 km) və Ermənistanla (760 km) həmsərhəddir. Ermənistan həm də Azərbaycanı Naxçıvan MR-dan ayıyır. Respublika İranla 600 km, şərq sərhəddi Xəzər dənizi vasitəsilə Rusiya, Türkmənistan və İranla sahilyanı xətlə 820 km-dən artıq bir məsafədə qovuşur. Sərhədlərin əsas hissəsi təbii sərhədlərdən (çaylar və su ayrıcı dağ silsilələri) və yalnız bəzi yerlərdə şərti xətlərdən ibarətdir. Azərbaycanın ərazisinin orta hündürlüyü 657 metr olub, 4466 metr (Bazar-düzü) və mənfi 27 metr (Xəzər dənizi sahilyanı hissələrdə) arasında dəyişir. Azərbaycanın ərazisinin 44, 5 min kvadrat km-i dağlıq hissədən ibarətdir. Ərazisinin 18 %-i dünya okeanı səviyyəsindən aşağıdır. Geomorfoloji cəhətdən ərazini 4 böyük hissəyə ayırırlar: Böyük Qafqaz (Böyük Qafqaz sıra dağları), Kiçik Qafqaz (Kiçik Qafqaz dağlarının şərq hissəsi və Naxçıvan), Kür-Araz düzənliyi və Lənkəran ovalığı ilə Talış dağlıq hissəsi. Respublika ərazisinin relyef quruluşu yerüstü suların Xəzərə axması üçün əlverişli şərait yaradır. Bəzi hallarda sular çıxışı olmayan göllərdə (Acınohur və b.) yığılıb qalır. Geniş Kür-Araz ovalığı və dağ aşırımlarının respublikanın bölgələrində qruplaşması, zəif də olsa ərazinin ayrı-ayrı çay hövzələrinə parçalanması Kür çayına üstünlük verir. Azərbaycanın şimali-şərq çayları və Talış dağ ətəyi müstəsna olmaqla bütün qalan sular – Qara Su, Böyük və Kiçik Qafqazın bütün bulaq gölləri Şərqi Zaqafqaziyanın əsas çay hövzəsi olan Kürə aiddir. Azərbaycan çaylarını aşağıdakı 3 əsas qrupa bölmək olar:
Azərbaycan ərazisindən irili-xırdalı 8550-dən artıq axar sudan ibarət çay sistemi vardır ki onların bütövlikdə ümumi uzunluğu 33665 km. təşkil edir. Bütün bu çayların su toplayıcı sahəsi 85500 kv. km. qəbul edilir. Çayların 7550-sinin uzunluğu 5 km-dən az olan çaylardır. Qalan 800 çaydan yalnız 65-nin uzunluğu 50 km-ə qədər, 735-inin uzunluğu isə 6 km ilə 50 km arasında dəyişir. Azərbaycan ərazisindən axan ən iri çay Kür və onun sağ qolu Araz çayıdır. Respublikanın qalan çaylarını bir-birindən kəsgin surətdə fərqləndirən iki böyük qrupa bölmək olar: dağ çayları və düzənlik çayları. Birincilər öz mənbəini dəniz səviyyəsindən 2000-3500 m hündürlükdə olan dağlardan götürür, öz axarlarında çay pillələri və şəlalələr əmələ gətirir, dərin dərələrlə axır və düzənliklərə çıxdıqda güclü yarğanlar əmələ gətirərək çoxlu qollara ayrılırlar. Onlardan bəziləri tez-tez öz axarlarını dəyişir digərləri isə yerin altı ilə sızaraq itir yaxud kiçik bataqlıqlar əmələ gətirirlər. İkincilər başlıca olaraq maili düzənliklərdə, geniş Kür-Araz ovlaqlarında, dərə və vadilərdə yerləşir. Axınları əyri-üyrü və sakit olan bu çaylar öz məcralarını asanlıqla yuyaraq yataqlarını lilləndirilər. Onların suyu kənar qatışıqlarla bir o qədər də zəngin deyil və hamısının mənsəbi vardır. Lakin, Kür çayı ətrafı depressiyanın və dənizyanı qum təpələrinin yaranması nəticəsində bu çayların bir qismi kör arteriyaya çevrilir və mənsəbləri itir. Dayaz çayların qidalanması əsasən dağ çayları, bulaq və yerüstü suların hesabına həyata keçir. Dayaz çayların sonuncu növünü adətən qara su (sularının hədsiz minerallaşması nəticəsi olaraq) adlandırırlar ki, onların mövcud olması da, dağ çayları arteriyaları ilə olduqca bağlıdır. Respublikanın hidroloji şəbəkəsi çoxlu miqdarda gölləri (400-dən artıq) birləşdirir. Oların bir hissə düzənliklərdə əsasən Abşeron yarımadasında, sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinin istifadə edilmiş su tullantılarının yığılıb toplanması hesabına əmələ gəlmişdir. Əksər göllərin su səthinin sahəsi çox da geniş olmayıb 0,1 kvadrat km-ə yaxındır. Göllərin ümumi su ehtiyatının həcmi 40 kub km-dir və onun 16-18 kub km-i içməyə yararlıdır. Səhifədə bütün bu çayları 4 qrupa bölünüb: uzunluğu 1000 km-dən uzun olan ən iri (2), 1000 km-dən 100 km-ə qədər olan böyük (21), 100 km-dən 50 km-ə qədər olan orta (42) və 50 km-dən qısa olan kiçik çaylar (110) haqqında müfəssəl məlumat verilib. Bununla yanaşı səhifədə çayların mənsəblərə görə bölünüb: Xəzərə axan çaylar, Kür çayına axan çaylar, Araz çayına axan çaylar və Quruyan çaylar.
|