Sahəsinə görə – Xəzər dənizi bütövlükdə Böyük Britaniyanın ərazisinə və yaxud ABŞ-dakı 5 böyük gölün ərazisinə bərabərdir.

Sahilyanı zolaq – 7000 km.

Ortalıqda eni    — 320 km.

Uzunluğu  – 1200 km.

Səthi dünya okeanından 28 m aşağı səviyyədədir.

Duzluluğu –  dəyişgəndir şimal hissəsində içməli ,  Qara –Boğaz  Göl  boğazında çox duzludur.

Dərinliyi dəyişgəndir.

Şimalda  – 2 m-dən   10 m-ə  qədər , ən dərin yeri   –  25 m –ə qədər.

Orta hissəsində  10 m –dən  300 m -ə qədər.

Cənub hissəsində  300 m – dən  1000 – ə qədər.

Sahəsi  –  378 , 400 kv km – dir.

Ən dərin yeri –  Lənkəran şəhəri yaxınlığında  –  1025 m – dir.

        Xəzərin sahilyanı zolağı periodik olaraq dəyişir.  Gah  su sahili basır, gah da geri  çəkilir.  Bu  hadisənin  sirri  hələ  də  aydınlaşmayıb .  Son  illərdəki  bu  dəyişiklik  cox  aydın şəkildə gözə  çarpır. 1982 və 1977- ci  illərdə dəniz  çox  geri çəkilmiş  və  insanlar   bu sahələrdə  məskunlaşmağa  başlamışlar.  Ancaq  1977 – ci  il-dən  dənizin  səviyyəsi  qalxmağa başlamışdır.  Sahilyanı  tikililər,  elektrik  xətlərini daşıyan  dirəklər ,  elektrik  ötürücüləri,  təmizləyici  quröular,  kommunikasiya  xəttləri,  qazma  vışkaları  suyun  altında  qalmış  və Xəzər  dənizinin  çirklənməsinə  səbəb  olmuşdur.  Uzun  illər  ərzində  insanlar  tərəfindən  tikilmiş  bu  tikililər  atılmış  və  xəzərin  sularının  altında qalmışdır  ki,  bu  da bizə  Xəzərin nə  qədər  gözlənilməz  olduğunu, onun  ekosisteminin  nə qədər mürəkkəb  olduğunu  sübut edir.  Bu  da  onu  göstərir  ki,  insanlar  öz  hərəkətlərinə  nəzarət etməyərək,  məsuliyyətsizlik  işlə-ri  ilə  onun  ekosisteminə  ciddi  ziyan  vuraraq,  tarazlığını  pozurlar. Xəzər  çox  böyükdür.  Xəzər  dənizinə  Volqa,   Kür, Terek  və  Ural  kimi  iri  çayların  suyu  tökülür .  Ona  görə də ,  Xəzər  müxtəlif  çirkləndiriciləri  qəbul  edən  bir  məkana  çevrilib. Atmasferə  atılan  tullantılar, yağış suları, müxtəlif  sənaye  tullantıları  nəinki  sahilyanı zolağı,  həmçinin  bütövlükdə  su  hövzəsini  çirkləndirir . Xəzər  onun  sahilində  yaşayan  bir çox   xalqlara   həyat  verməsinə   baxmayaraq, onların Xəzərə vurduqları  ekoloji   ziyan   bu ,xalqların  gələcəyini  təhlükə  altına  qoyur .

                                                            Dalğalar

             Külək  əsərkən  dənizin  səthində  dalğalar  əmələ  gətirir.  Dalğaların  ölçüsü  küləyin sürətindən  və  onun  əsmə  müddətindən  asılıdır.  Ən  amansız  fırtınalar   zamanı  dalğaların   hündürlüyü  10 -11  m – ə  catır.  Dalğalar  sahilə  yaxınlaşan  zaman  dəniz  dibinnə  toxunma nəticəsində  onların  aşağı  hissəsində  hərəkət  zəifləyir. Dalğaların  yuxarı  hissəsi  irəli  aşır,  sahilə  çırpılaraq  parçalanır,  güclü   ləpə  əmələ  gətirir  və  bu  ləpədöyən  adlanır.

           Bütün sahil  boyu  dalğalar  daşlı  sahilə  hücum  cəkərək , sahili  aşındırır  ki , bu  da  erroziya adlanır. Erroziya   nəticəsində  çaylar, burunlar, cimərliklər  əmələ  gəlir.  İnsanlar  dəniz  dalğalarının  nəhəng  gücündən  tam  istifadə  etməyi  hələ  tam öyrənməmişlər.  lakin   artıq  ilk  addımlar  atmaqdadırlar.  Qabarma  – çəkilmə  hadisəsindən istehsalatda istifadə edilir. Elektrik  stansiyalarında   dəniz  qabarmalarının  enerjisi  elektrik  enerjisinə  çevrilir.

                                                       Dənizdə  işıq

             Ağ  işıq   dalğa  uzunluğu   müxtəlif  olan  şuaların  toplusundan   ibarətdir .  Bu şuaların hər  biri  səthdə  əks  olunaraq  öz rəngini  verir . Adi  göz  7  əsas  rəngi  görür . Dəniz səthinə düşən  işıq  da  müəyyən qədər  əks  olunur.  Buna  görə  də , günəşli  gündə  dəniz  mavi görünür , çünki  bu  vaxt  günəş  şualarından  mavi  rəngli  əks  olunur.   Dənizin  dərinliyi  artıqca  suyun  rəngi  tündləşir . Günəş  işığı  əsasən  10 – 30  m  dərinliyiə  keçir, 1000  m  dərinliyə  işıq  ümumiyyətlə  daxil olmur  və  burada  tam qaranlıq  hökm   sürür.  Dərinlik  artdıqca  su  daha  soyuq  olur.  Günəş  işığı  suya düşəndə  onun  üst   qatını Qızdırır . Suya  düşən  işığın  bir  hissəsi  əks  olunur,  bir  hissəsi  isə  suyun  daxilinə   keçir.

Yerin   səthi  ilə  müqayisədə  suyun  altında  gündüz  qısa,  gecə  isə  uzun  olur . Yayda   atmasferdən  su  qatına  93  %,  qışda  isə  32 %  işıq  düşür.  Suyun  yuxarı  10 – 30  m  qatında  külək  və  dalğalar  su  kütlələrinin  yerini  dəyişir,  bu  qat  suyun  aşağılarına  nisbətən  isti  olur.  İsti  su  soyuq  suya  niabətən  yüngül  olduğundan,  üst  qatda  olur . İsti  su  qatı  ilə  aşağı soyuq  su  qatı  arasındakı  su  qatını  alimlər  termoklin  adlandırırlar.  Yay  fəslində  günəş gündən – günə  daha  çox  işıq  saçdığından  suyun  səthi  qızmağa  başlayır . Bunun  nəticəsində  termoklin  yaranır  və  bu  payıza  qədər  saxlanılır . Payızda  suyun  səthi  soyumağa  başlayır.  Külək  və  dalğalar  vasitəailə  su  qatları  yerini  dəyoşir  nəticədə  termoklin  pozulur.

             Su  bitkilərinin  həyatında  işıq  mühiti  rol  oynayır , heyvanat  aləmində  isə  onun   elə   bir  əhəmiyyəti  yoxdur. Bbununla  belə  suda,  işığın  olması  heyvanların  rəngində, onların  görmə  orqanlarına  yayılmasında  və  s.  özünü  büruzə  verir .

            Xəzərin   səviyyəsinin  dəyişməsi  təbii  uzun  müddətli  çikl  xarakterinə  malikdir.  Coğrafi  keçmişində  bu  çikl   30 – m   ampletudaya  qədər  dəyişib.  Xəzərin   səviyyəsi  ona  tökülən   çayların  suyundan  sıx  surətdə  asılıdır.  Burada  əsas  rol  Volqa,  Kür, Terek,  Ural  və  Sefudrud  çaylarına  aiddir .

           Eramızdan    200 – 300  min  il  əvvəl  Xəzərin  səviyyəsi  + 115  m  qalxmış  bütün  müasir   Xəzəryanı  sahəni ,  Kürün,  Qərbi  Türkmənstan   ovalığını  su  basmışdı.  Dənizin sahili  şimaldan   Samara, qərbdə Gəncə,  Stavrapol   şərqdə  isə   Aşxabada  catmışdı.  Dənizin  səviyyəsi  12 – 20  min  il  əvvəl  +  50  m  olmuşdur.  Ən  yüksək   səviyyə  – 22  m  qeydə  alınıb.